Təxminən yüz il əvvəl, türk Qacar hökumətinin zorla süqutundan sonra, İngiltərə, Fransa və Amerika Birləşmiş Ştatları kimi böyük Avropa dövlətlərinin müdaxiləsi və dəstəyi ilə, İranda fars quruluşlu Pəhləvi hökuməti yarandı. Bu addımın əsas məqsədi, türklərin İranda və Yaxın Şərqdə mövqeyini zəiflətmək idi.
Fars-mərkəzli Pəhləvi hökumətinin 56 illik hakimiyyəti dövründə, Rusiyanın bilavasitə iştirakı və İran daxilində “Tudə” Partiyasının təsiri ilə, İngiltərə və Fransanın Rusiyaya ilə rəqabət aparmaq və onun təsirini azaltmaq məqsədilə, 1979 -ci il inqilabından sonra yenidən fars quruluşlu islam hökumətini İranda qurdu.
Hazırda Amerika Birləşmiş Ştatları, Rusiya, Çin və hətta Avropayla rəqabətdə, Minsk danışıqlarından Azərbaycan və Ermənistandan kənarlaşdıraraq istəyərək, düz yüz ildən sonra ikinci dəfə, başqa bir yüz illik müqaviləylə, Türk dünyasının həyati əlaqə yolu olan “Zəngəzur dəhlizi”nin qorunması və dəstəklənməsi üçün ortaya çıxıb. Bu strateji yol “Tramp dəhlizi” adı ilə tarixdə yer alacaq, yalnız İranın bölgədəki rolunu deyil, həm də Rusiyanın və Avropanın iştirakını zəiflədəcək və türk dilli ölkələr arasında əlaqə körpüsünün möhkəmlənməsində əhəmiyyətli rol oynayacaq.
Ancaq sual olunur, nə üçün ABŞ prezidenti Donald Tramp bölgədə türklərlə düşmənçilik əvəzinə, yüz illik müqavilə bağlamaqla türk ölkələri ilə dostluq və əməkdaşlığı təmin etməyə çalışır?
Hərçənd ki, ABŞ-ın bölgədə yüz illik varlığı türklər üçün də qəbuledilməzdir və bölgənin tam suverenliyi ilə bağlı narahatlıqlar yarada bilər.
Bu suala cavab vermək üçün bir neçə əsas məqama diqqət yetirmək lazımdır. İlk növbədə, Amerika Birləşmiş Ştatları beynəlxalq səviyyədə Çin, Rusiya və Avropayla geniş rəqabət aparmaqla yanaşı, daxildə də mürəkkəb rəqabətlə üzləşib. Ən vacib rəqabətlərdən biri, dollar çapı və dolarin istifadəsi Federal Rezervə nəzarət hüququna sahib olan federal hökumət ilə böyük özəl şirkətlər arasındadır. Bu şirkətlər geniş iqtisadi nüfuza malik olub, ABŞ-ın maliyyə hakimiyyətinin bir çox hissəsini ələ keçiriblər və öz maraqlarına uyğun siyasətləri təsir edə bilirlər.
ABŞ dollarının çapı və istifadəsi əsasən Federal Rezervin nəzarətində olub, bu qurum yarı-özəl və federal hökumətdən müstəqildir. Bu özəl bankların pul buraxılışına nəzarəti onlara böyük iqtisadi güc verir. ABŞ daxilində ən önəmli rəqabətlərdən biri dollar çapı və istifadəsi Federal Rezervə nəzarət hüququna malik federal hökumət ilə böyük özəl şirkətlər arasında gedir. Bu şirkətlər iqtisadi gücləri ilə ABŞ maliyyə hakimiyyətinin bir hissəsini əlində saxlayır və ölkənin makro-siyasətini öz maraqlarına uyğun istiqamətləndirirlər.
ABŞ-ın əvvəlki hökumətləri dollar üzərində tam nəzarəti mərkəzi hökumətə qaytarmaq üçün cəhdlər göstəriblər, amma böyük uğur əldə etməyiblər. Rəqəmsal valyuta texnologiyalarının inkişafı ilə vəziyyət dəyişib. Rəqəmsal valyutaların bazara daxil olması, geosiyasi rəqabət və siyasətlərin təsiri altında, qlobal maliyyə sisteminin gələcəyində həlledici rol oynayır. Bu prosesdə əsas amillərdən biri dövlətlərin rəsmən rəqəmsal valyuta istehsalına başlamasıdır. ABŞ da Mərkəzi Bank Rəqəmsal Valyutası (CBDC), yəni “rəqəmsal dollar” üzərində iş aparır ki, bu da özəl bankların pul sahəsindəki təsirini xeyli azalda bilər.
Digər tərəfdən, Çin və Rusiya və Avrupa kimi əsas dövlətlər də milli rəqəmsal valyutalarını inkişaf etdirib tətbiq etməkdədirlər ki, bu rəqabət dolların qlobal maliyyə sistemində mövqeyini zəiflədə bilər.
Bu mühitdə, bölgədə strateji dəhlizlərin olması, geosiyasi əhəmiyyətdən əlavə, dollar və rəqəmsal dolların dəyərinin qorunmasına yardım edir; çünki gələcəkdə bölgə daxilində ticarət əməliyyatları daha çox rəqəmsal dollarla aparılacaq və bu, ABŞ federal hökumətinin iqtisadi-siyasi təsirini daha da artıracaq.
Bu kontekstdə, türk dilli ölkələrlə uzunmüddətli müqavilələrlə strateji əlaqələrin qorunması, ABŞ-ın iqtisadi və geosiyasi maraqlarını təmin edib qlobal rəqabətdə mövqeyini gücləndirə bilər.
İndi əsas məsələyə qayıdaq. Hərçənd ki, 42 km-lik Zəngəzur dəhlizi coğrafi və strateji baxımdan böyük əhəmiyyətə malikdir və Azərbaycanın Naxçıvan və Türkiyə ilə əlaqəsində həyati magistral sayılır, əsas həlledici nöqtə Türkiyədir. Əgər Türkiyə bu əlaqə yolunun tamamlanması üçün öz ərazisindən keçməyə icazə verməsə, Zəngəzur dəhlizinin dəyəri və funksiyası ciddi azalacaq və bir çox geosiyasi məqsəd reallaşmayacaq.
Analitik baxımdan, Türkiyə strateji mövqeyinə, iqtisadi potensialına və regional siyasətlərinə görə bu məsələdə əsas oyunçulardan biridir. Türkiyənin əməkdaşlığı və ya qarşı çıxışı, bu dəhlizin taleyini və onun bölgə və beynəlxalq proseslərdə rolunu müəyyən edə bilər.
Deməli, Zəngəzur dəhlizi mühüm addımdır, amma Türkiyənin razılığı və fəal iştirakı olmadan bu yolun tam və effektiv işləyəcəyini gözləmək olmaz və əsas məqsəd Türk dünyası ilə Avropa və Orta Asiya arasında geniş əlaqə körpüsü yaratmaq reallaşmaz.
Zəngəzur dəhlizindən daha önəmli olan, İranın şimal-qərbində yerləşən Güney Azərbaycan bölgəsidir ki, illərdir “Güney Azərbaycan Türk dünyasının qızıl körpüsüdür” kimi tanınır. Bu bölgə təxminən 1145 km-lik quru sərhədi ilə Azərbaycan Respublikası ilə birbaşa əlaqə qurmaq potensialına malikdir və Ermənistan torpaqlarından keçmədən və ya Zəngəzur dəhlizindən istifadə etmədən Türkiyəni Azərbaycanla birləşdirə bilər.
Coğrafi və etnik baxımdan tam türk bölgəsi sayılan Güney Azərbaycan Türk dünyasında mühüm rolu oynaya bilər. Bəzi siyasətçilər və media vasitələri səhvən iddia edir ki, Güney Azərbaycan coğrafiyada 35 milyon türk yaşayır. Ancaq əslində vəziyyət belə deyil. İranda təxminən 45 milyon türkün içində yalnız təxminən 15 milyonu Güney Azərbaycanda yaşayır, qalan 30 milyondan çox türk isə İranın müxtəlif bölgələrində, xüsusilə İstanbuldan sonra dünyanın ikinci ən böyük türk şəhəri sayılan Tehranda məskunlaşıb və digər hissəsinin əksəriyyəti doğma torpaqlarında yaşayırlar. Bu əhalinin yayılması türklərin İranda geosiyasi, mədəni və siyasi əhəmiyyətini artırır və onların bölgənin gələcək dəyişikliklərində rolunu önə çəkir.
Türklərin İranda minillik varlığı olsa da, müzakirə əsasən son min illəri əhatə edir; dövr ki, türklər İranın idarəçilik quruluşunda əsas rol oynayıb və müxtəlif türk sülalələri bu torpaqlara hökmranlıq ediblər. Bu proses onların idarəçilik gücünü göstərməklə yanaşı, siyasi və mədəni mövqelərini də möhkəmləndirib. Lakin son yüz ildə bölgənin böyük gücləri əsasən türklərin nüfuzunu zəiflətməyə çalışıblar.
Bu gün Azərbaycan Respublikasının güclənməsi, Türkiyənin bölgədə nüfuzunun artması və ABŞ hökumətinin türk dövlətləri ilə yaxınlaşması geosiyasi müstəvidə köklü şəkildə dəyişə bilər. Bu dəyişikliklər Avropa, Rusiya və Çinlə reqional və qlobal rəqabətdə İran coğrafiyasında əsaslı dəyişikliklərə səbəb ola bilər.
Əksinə, fars-mərkəzli İran hökumətinin Rusiya, Çin və Avropa ilə yaxın əlaqələri, İranşəhrçi cərəyanlar və farsdilli hakimiyyət orqanlarının açıq reaksiyasına səbəb olub və bu reaksiyalar ölkənin siyasi və sosial həyatında aydın görünür.
Yüz il əvvəl xarici güclərin, xüsusilə İngiltərə, Fransa və Amerika dəstəyi ilə yaranmış fars dövlətinin, İranşəhrçi və panfars siyasətləri xarici güclərin maraqlarına xidmət edirdi. Bu gün bu fars sisteminə qarşı xalq arasında geniş ümidsizlik var. Bu ümidsizlik mərkəzi fars hökumətinin müxtəlif millətlərin tələblərinə cavab verməməsindən qaynaqlanır.
Hazırkı vəziyyətdə, türklərin sosial, siyasi və dövlət strukturlarında fəal iştirakı İranın siyasi, sosial və iqtisadi coğrafiyasında əsaslı dəyişikliklərə səbəb ola bilər. İranşəhrçi cərəyanlar və farsdilli hakimiyyət qurumlarının bu dəyişikliklərə sərt reaksiyaları, dövlətin rəsmi siyasəti ilə xalqın real arzuları arasında böyük uçurumu göstərir. Bu uçurum ölkənin gələcəyində ciddi dəyişikliklər üçün təkan ola bilər.
Bu gərginliklər yalnız mərkəzi hökumətlə məhdudlaşmır, digər millət və etnoslarda da aydın görünür. Son prezident seçkilərində Məsud Pezeşkian kimi bir namizədin iştirakı İranşəhrçi düşüncəyə və mərkəzləşdirilmiş fars siyasətinə qarşı geniş narazılığın əlaməti idi.
Bu hadisələr göstərir ki, İran xalqlarının milli və etnik arzuları ilə rəsmi siyasət arasında ciddi fərq var və bu, ölkənin siyasi-sosial quruluşuna təsir edə bilər. Ümumilikdə, İranşəhr mərkəzli siyasətlə xalqların, xüsusilə türk millətinin tələbləri arasındakı uçurum o həddə çatıb ki, bölgədə xalqların iradəsinə əsaslanan milli, türk mərkəzli və müstəqil hakimiyyətin yaradılmasının yolunu aça bilər. Belə bir yol reallaşarsa, İran türk dünyası ilə əlaqəli, müstəqil və güclü bir ölkəyə çevriləcək və regional, qlobal münasibətlərdə rol oynayacaq; ancaq ABŞ-da xüsusi şirkətlərin siyasi gücü dövlət idarəçiliyinə yenidən hakim gəlsə, fars hakimiyyəti türklərə qarşı yenidən canlana bilər.
